Dyskurs edukacyjny po inwazji rozumu instrumentalnego: o potrzebie refleksyjności

Abstract

Teraźniejszość to czas nauki i techniki nie tylko dlatego, że to one (nauka i technika) ukształtowały dzisiejsze realia naszego działania, ale również w tym sensie, że właściwy im wzorzec racjonalności – rozum instrumentalny stał się naszą, ludzi dzisiejszych, kulturową oczywistością. Z niej czerpiemy wzorce i kategorie myślenia, a także język i zasady, formujące nasz globalny dyskurs. Pozostając w jej władzy, uznajemy racjonalność instrumentalną za racjonalność jedyną i widzimy świat tylko w jej perspektywie. To właśnie nazywam inwazją rozumu instrumentalnego. Nasza dzisiejsza kulturowa oczywistość to, mówiąc nieco szerzej, zdeformowana widzialność świata, będąca skutkiem tej inwazji, utrwalona w języku i kulturowych wzorcach myślenia, udostępniająca świat w perspektywie zbudowanej z właściwych dla tego rozumu reguł i – co niezmiernie ważne – ukazująca siebie samą jako widzialność obiektywną, naturalną, uniwersalną i bezwarunkowo obowiązującą. Tak pojęta inwazja rozumu instrumentalnego już się dokonała również w dyskursie edukacyjnym. Wprawdzie pozostały jeszcze nieliczne wyspy oporu intelektualistów i refleksyjnych praktyków (por. Śliwerski, 2008), próbujących mówić o edukacji bez ulegania dzisiejszej kulturowej oczywistości, ale dla szerokiej publiczności (dla mediów, polityków, pracodawców, organizujących i prowadzących działalność edukacyjną, a także dla większości rodziców i nauczycieli) sprawa jest jasna: o edukacji należy myśleć i mówić zgodnie z nakazami rozumu instrumentalnego. To jego logiką należy się kierować zarówno wtedy, gdy oceniamy obecny stan edukacji, wytykamy jej błędy i projektujemy zmiany, mające podnieść jej efektywność, jak i wówczas, gdy trzeba stanąć w obronie dzisiejszej szkoły przed tymi, którzy uważają, że wzrost jej efektywności nie ma sensu i jest wręcz szkodliwy, bo jej kryzys jest kryzysem zasad, a nie wykonania, i postulują: zmieńmy te zasady, wypowiadając posłuszeństwo rozumowi instrumentalnemu, z którego pochodzą. Ale taki głos w dzisiejszym dyskursie edukacyjnym brzmi obco. Odbierany jest bez zrozumienia, a dla większości – jest, po prostu, irracjonalny. Nic w tym niezwykłego, bowiem większość uczestników obecnego dyskursu edukacyjnego bezwiednie spełnia nakazy naszej dzisiejszej, kulturowej oczywistości.